Położenie wsi Stryszów i jej historia

Dzisiejsze ziemie powiatu wadowickiego obejmuje województwo małopolskie. Pod względem morfologicznym “historyczna” Ziemia Wadowicka dzieli się na trzy jednostki:
1) góry wysokie do 1725 m n.p.m., należące do grupy Babiej Góry w Beskidzie Żywieckim,
2) góry średnie od 600 do 900 m n.p.m., obejmujące wschodnią część Beskidu Małego, między Sołą a Skawą oraz zachodnią część Beskidu Śreniego,
3) pogórze od ponad 200 do 600 m n.p.m., obejmujące zachodnią część Pogórza Wielickiego i wschodnią część Pogórza Śląskiego.
Ponadto skrawki terenów w rejonie północnej części Ziemi Wadowickiej należą do Kotliny
Oświęcimskiej, są one położone na nizinnych terenach nadwiślańskich. Klimat tego obszaru jest bardzo urozmaicony, ze względu na zróżnicowaną rzeźbę terenu. Bogaty jest w Beskidach świat roślinny i zwierzęcy. Zachowały się tu resztki puszczy karpackiej, w postaci pierwotnych zespołów lasu świerkowo – bukowo – jodłowego. Na Babiej Górze zaobserwować można piętrowy układ roślinności. Spośród ssaków spotkamy tutaj żbiki, borsuki, jelenie, lisy, sarny, wydry, łasice. Rzeki należą do dorzecza Wisły z największymi dopływami Sołą i Skawą. Bolesław Marczewski ludność wiejską podzielił na trzy grupy etnograficzne:
– górali,
– podgórzan,
– nadwiślan.
Górale osiedli w dolinie Skawy i jej dopływów, zalicza się ich do Babiogórców. Okolice zamieszkałe przez Babiogórców mają zupełnie charakter górski. Wsie rozciągają sięprzeważnie w dolinach rzecznych, ale chaty stoją także na pochyłościach i zboczach gór.
Podgórzanie zajęli Wyżynę Gierałtowską, Radocką i zbocza Gór Lgockich. Lud to dorodny, silnie zbudowany, w pracy wytrwały. W dolinie Wisły po obu brzegach drobniejszych jej dopływów osiedlił się lud Nadwiślan.
Nadwiślanie są silnej budowy ciałą, odznaczają szlachetniejszymi rysami twarzy i swobodą ruchów. Omawiany obszar stanowił w okresie plemiennym południowo – zachodni, lesisty, nie zasiedlony kraniec terytorium plemienia Wiślan, a w epoce historycznej Polski pierwszych Piastów należał do ich państwa. W okresie rozbicia dzielnicowego należał do księstwa oświęcimskiego, po podziale w 1445r. tego księstwa przynależał do księstwa zatorskiego, aby z kolei po jego wykupieniu w 1494r. za 80.000 florenów od księcia Janusza przez króla Olbrachta wejść w skład Królestwa Polskiego. W pierwszym rozbiorze Polski obszar ten, stanowiący południową część Małopolski zabrała Austria i pozostawał przy niej do 1918r., to jest do odzyskania niepodległości przez Polskę. Stryszów, u Długosza Strzischow, wieś w powiecie wadowickim, ma stację kolei państwowej, na przestrzeni Sucha – Skawina, leży nad Stryszówką – prawy dopływ Skawy, 400 m n.p.m. Okolica podgórska, podnosi się ku północy na 457m, ku południowi w szczycie Chełm na 604 m. Graniczy na wschód z Zakrzowem, na północy z Barwałdem Górnym, na zachodzie z Łękawicą, a na południu z Dąbrówką. Na obszarze tym, jak zresztą na całym Podkarpaciu akcja osadnicza rozwijała się już od XII wieku, wzdłuż obu brzegów rzeki Skawy, a szczególnie intensywnie w XIV wieku, zwłaszcza za panowania ostatniego z Piastów, króla Kazimierza Wielkiego. Świadczą o tym materiały źródłowe dotyczące niektórych miejscowości. Z okolicznych wsi, najwcześniej pojawiła się w źródłach historycznych wieśklasztorna Mucharz, leżąca na zachodnim brzegu Skawy. Wieś ta należała do klasztoru norbertynek na Zwierzyńcu pod Krakowem. Wymieniona jest już w 1256r. wiś książęca Zembrzyce, położona na wschodnim brzegu Skawy wmieniana jest w źródłach jako istniejąca od 1333r. Obie te wsie leżą na pólnoc i południowych – zachód od Stryszowa. Na wschód od Stryszowa leży Lanckorona, która jako wieś istniała przed 1336r. W tym roku Kazimierz Wielki ufundował i uposażył dla Lanckorony kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. Wieś została obdarowana przez króla w roku 1366 miejskim prawem magdeburskim. Na szczycie góry Lanckorońskiej wzniósł monarcha w 1359r. zamek potężny z kamienia, dla obrony południowo – zachodniej granicy państwa, przed Janem Luksemburczykiem, królem czeskim, który shołdował księstwo oświęcimskie graniczące z Lanckoroną na południowym wschodzie.Wieś Skawinki na południe od Lanckorony, położona nad rzeczką Skawinką lokowana na surowym kamieniu w 1359r. przez Kazimierza Wielkiego, oraz na południu Budzów. Po przeanalizowaniu materiału źródłowego dotyczącego okolicznych wsi można przypuszczać, że także Stryszów i sąsiedni Zakrzów mogły być założone w XIV wieku, choć ujawniły się w źródłach dopiero w XV wieku, a to w Liber Beneficiorum J. Długosza. Obie zostały założone na karczowiskach leśnych, na obszarze międzyrzecza Skawy na zachodzie i Skawinki na wschodzie. Prekursorami osadników, trzebiących przy pomocy siekiery lasy zalegające te okolice do XIV wieku byli “łazęki”, którzy przy użyciu ognia wypalali zarośla i lasy, a na użyźnionej popiołem glebie siali zboże, aż do jej wyjałowienia. Ślady tej ich prymitywnej, wędrownej gospodarki wypaleniskowej, czyli żarowej pozostały do dziś w nazwie góry “Żar”, pól podleśnych “łazy” na północnym stoku góry Chełm i nazwie wsi Zakrzów. Przebywający tu osadnicy otrzymywali przy lokalizacji wsi, prawdopodobnie po łanie wielkim frankońskim i długoletnią wolniznę, aby mogli w ciągu tego okresu, lat wolnych od wszelkich ciężarów i świadczeń odpowiednio się zagospodarować. Łany były stosowane przy lokacji wsi, a także miast jako łan wielki, zwany frankońskim, liczącym około 24 hektary, w okolicach górzystych i lesistych i łan mały, zwany flamandzkim lub chełmińskim, liczący około 17 hektarów, stosowany w okolicach równinnych i bezleśnych. Stryszów leży blisko średniego biegu Skawy na wschodnim jej brzegu. Nazwa wsi, pierwotnie Strzischow lub Striszow może być dzierżawcza. Wieś była prywatną własnością szlachecką, w rękach zmieniających się w ciągu wieków różnych rodów szlacheckich, będący jej dziedzicami, którzy mieli także patronat nad miejscowym kościołem. Do połowy XVI wieku wieś należała do rodziny Słupskich (herbu Śreniawa), w drugiej połowie XVI wieku przeszła w posiadanie Kaspra Suskiego, jako wiano jego żony Magdaleny, z domu Słupskiej.
Na przełomie XVI i XVII wieku właścicielami wsi obok Suskiego byli Sebastian Pisarzowski i Jagniątowski. W drugiej połowie XVII stulecia wieś należała do Łukowskiego i Aleksandra Miczowskiego. Na początku XVIII wieku dziedzicami Stryszowa zostaje rodzina Wilkońskich herbu Odrowąż. Przed 1818 rokiem Stryszów, Dąbrówkę oraz Ostałową zakupił Józef Kalasanty Gorczyński herbu Jastrzębiec, adwokat z Tarnowa. Po śmierci Józefa dobra stryszowskie objął jego syn Julian. Schedę po śmierci Juliana otrzymała córka Rozalia żona hrabiego Franciszka Łubieńskiego herbu Pomian. W posiadaniu tej rodziny dobra klucza stryszowskiego były do końca I wojny światowej.
Stryszów w okresie międzywojennym był w posiadaniu trzech właścicieli: Władysława Pruszaka, R. Feldmana oraz Włodzimierza Dobrzańskiego. Na przełomie XV/XVI wieku we wsi powstał folwark, z którego już w 1529 roku pleban pobierał z jednego łanu folwarcznego, tytułem dziesięciny snopowej 3 wiardunki. Dziesięcina, to roczna danina na rzecz kościoła; była trojakiego rodzaju: snopowa – co dziesiąty snop przeznaczony był dla pobierającego dziesięcinę; zbożowa, zwana też mołdratową i pieniężna lub wiadrunkowa, uiszczana w pieniądzu z jednego łanu rocznie. Pola folwarczne rozciągały się na południowym stoku wzgórza stryszowskiego, u podnóża którego stoi do dzisiaj dwór, zbudowany przypuszczalnie w XVI wieku. Wieś liczyła według rejestru poborowego z 1581 roku: 15 łanów kmiecych,7 zagrodników z rolą 10 zagrodników bez roli, l komornika z bydłem, 3 komorników bez bydła, 3 rzemieślników, l rzeźnika, l chałpnika czynszowego, a więc około 200 osób, jeżeli przyjmiemy średnio 5 osób na rodzinę. Liczba ludności ciągle rosła. U schyłku XIX wieku, Stryszów liczył około 1694 mieszkańców, w tej liczbie 1676 rzymskokatolików i 18 izraelitów oraz 304 domy. Analizując rejestr poborowych zauważamy, że już w XVI wieku istniało zróżnicowanie majątkowe, a tym samym społeczne, ludności wsi. Oprócz warstwy kmieci łanowych, a więc zamożnych, mieszkają w niej liczni zagrodnicy oraz komornicy. Kmiecie, posiadacze samodzielnych gospodarstw rolnych stanowili najliczniejszą grupę ludności, choć też nie tworzyli jednolitej grupy. Na pozycję społeczną miał wpływ nie tylko stan posiadania, ale forma renty feudalnej. Kmieć czynszowy miał większą samodzielność gospodarczą niż kmieć pańszczyźniany. Zagrodnicy siedzieli na niewielkich działkach roli, tzw. Zagrodnicy z rolą lub też tylko na zagrodach. Była to więc ludność niesamodzielna gospodarczo, gdyż zagroda nawet z rolą nie zapewniała podstaw egzystencji. Komornicy to ludność uboga, nie posiadająca żadnej własności. Mieszkali `komorą` u kmieci lub zagrodników. Często byli to ludzie samotni. Z chwilą powstania folwarku w Stryszowie, wieś stała się pańszczyźniana, a ludność zobowiązana była do przymusowej, bezpłatnej robocizny na pańskim gruncie. Pańszczyzna była następstwem wprowadzenia gospodarki folwarcznej, wymagającej pracy ludności wiejskiej na folwarku. Przymusową pracę na folwarkach wprowadzono najpierw w dobrach kościelnych, a potem rozciągnięto na dobra szlachty świeckiej. Początkowo wymiar pańszczyzny wynosił l dzień, później do 3- 4 dni tygodniowo. Pańszczyzna była bydlana, zwana ciągłą to jest końmi lub wołami, z użyciem własnego zaprzęgu, a obowiązywała kmieci, oraz piesza, polegająca na pracy zagrodników i chałupników przy siewie zboża, sianokosach, omłotach i innych pracach. Istniała też tzw. tłoka lub powaba, to jest dodatkowa praca na folwarku w czasie pilnych prac polowych. Ludność Stryszowa oprócz pańszczyzny, uiszczała dla dworu daniny w ziarnie i drobiu i płaciła roczny czynsz gruntowy, a dla miejscowego kościoła meszne. Była to danina uiszczana przez kmieci, sołtysa i właścicieli folwarków, proboszczom za opiekę duchową wynoszącą z każdego łanu uprawianego po l ćwiertni żyta i l ćwiertni owsa. Danina ta była płacona w dniu 11 listopada, w imieniny św. Marcina. Kmiecie Stryszowa uiszczali scholastykowi krakowskiemu dziesięcinę snopową, później płacili w jej miejsce pieniężną w ogólnej sumie 3 wiadrunki groszy praskich.
Obciążenia ludności na rzecz dworu utrzymywały się do czasu uwłaszczenia, czyli do 1848 roku. W 1946 roku miejscowy folwark został rozparcelowany pomiędzy chłopów. Pozostał dwór i zabudowania folwarczne.
W zabytkowym, odrestaurowanym dworze mieści się obecnie Muzeum Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu. Dziś Stryszów jest siedzibą władz gminnych.
mgr Jadwiga Bal